به‌روزآوري
خدمت سربازي
محمدجواد حق‌شناس
ديدگاه‌هايي كه اخيرا در كميسيون تلفيق مجلس يازدهم در خصوص بحث خريد خدمت سربازي جوانان داخل و خارج كشور مطرح شده، باعث شكل‌گيري دامنه وسيعي از مباحث موافق و مخالف در سطح عمومي جامعه شده است. مخالفان اين ايده با اشاره به اينكه اين مصوبه، مخالف بحث عدالت‌خواهي و تبعيض‌آميز است، يكسره آن را رد مي‌كنند. در نقطه مقابل، موافقان نيز با اشاره به حل مشكلات عديده جوانان داخل و خارج كشور از آن دفاع مي‌كنند. اما بد نيست به بهانه اين تصميم كميسيون تلفيق، دامنه ارزيابي‌ها را به لايه‌هاي عميق‌تر قانون خدمت سربازي در ايران و چالش‌هاي پيش روي جوان ايراني در اين زمينه گسترش دهيم.
1) مانند هر پديده ديگري، قانون سربازي نيز در ايران نيازمند به‌روزآوري است. قانوني كه رضاشاه در سال 1303 آن را مطرح و مجلس شوراي ملي در سال 1304آن را تصويب كرد و تا به امروز با كمترين تغييري اجرا شده است. شخصا پيش‌فرض‌هايي در خصوص بحث خدمت سربازي دارم كه قبل از ارايه هر تحليلي به آنها توجه مي‌كنم. نخست اينكه مساله خدمت اجباري امروز به يكي از دغدغه‌هاي كليدي اغلب خانواده‌هاي ايراني بدل شده است.اساس اين قانون كه از اوايل دوران پهلوي، توسط رضا شاه مطرح شده، شكل‌گيري يك ارتش نوين بود تا شاه وقت ايران از اين طريق به‌زعم خود بتواند ايران را از نظام قبيله‌اي، عشيره‌اي و فئوداليته، وارد عصر حكمراني حكومت مركزي كند. اين قانون هر چند طي دهه‌ها و قرن بعدي دچار فراز و فرود فراواني شد، اما همواره بر تارك سرنوشت جوان ايراني ثبت شد. يكي از مهم‌ترين تحولات قانون سربازي، برآمده از تجديدنظري بود كه در سال 41 خورشيدي با عنوان انقلاب سفيد در ادبيات سياسي شكل گرفت. دوره‌اي كه ساختاري با عنوان سپاه دانش، ترويج آباداني و نهايتا سپاه بهداشت عينيت يافته و به خدمت‌رساني پرداخت. بر اساس اين ايده، جوانان ذكور ايراني اين فرصت را داشتند كه به جاي خدمت سربازي از تخصص خود براي خدمت‌رساني به مناطق محروم و كمتر برخوردار استفاده كنند. مهم‌ترين شاخص اين دوره تحولي، حضور بانوان در جمع سپاهيان دانش و ترويج آباداني بود.
2) همزمان با پيروزي انقلاب اسلامي و تغيير و دگرگوني بنيادين جامعه، خدمت سربازي نيز دوران تازه‌اي را آغاز كرد. اين دوران، همزمان است با سال‌هاي پاياني دهه 70ميلادي و ابتداي دهه 80ميلادي كه جهان به سمت شكل‌گيري ارتش حرفه‌اي حركت كرد. در ايران نيز در سال‌هاي ابتدايي انقلاب، مدت زمان خدمت سربازي كاهش پيدا كرد و معافيت‌هاي گسترده‌اي براي افراد ذكوري كه در سنين بالاتر قرار داشتند، وضع شد. در آن زمان برخي چهره‌هاي با نفوذ سياسي با اشاره به ضرورت شكل‌دهي ارتش حرفه‌اي در ايران، تلاش مي‌كردند، زمينه‌هاي قانوني لازم براي اين منظور را فراهم سازند. اما در آن برهه (دهه 60خورشيدي) مقاومت‌هايي شكل گرفت و در نهايت وقوع جنگ تحميلي نيز اين پروژه را به بايگاني سپرد. متاسفانه در سال‌هاي پس از جنگ تحميلي نيز تلاشي براي به‌روزآوري قانون خدمت اجباري صورت نگرفت. اين روند تا جايي تداوم پيدا كرد كه 2دهه اخير مقوله‌اي ذيل عنوان سربازان فراري در ادبيات عمومي جامعه و خانواده‌هاي ايراني ايجاد شده است. از سوي ديگر عدم به‌روزآوري اين قانون باعث شد تا برخي خانواده‌ها اقدام به مهاجرت فرزندان ذكور خود در سنين پايين كنند. فرزنداني كه نسل سوم مهاجران ايراني در جاي‌جاي كره زمين را تشكيل دادند.
3) در اين دوران (دهه 70خورشيدي به بعد)، دامنه وسيعي از قوانين متفاوت و در برخي موارد متضاد در خصوص خدمت سربازي وضع شدند كه نوعي سردرگمي را براي خانواده‌ها و جوانان ايجاد مي‌كرد. زماني اعلام شد، افرادي كه دچار بيماري‌هاي خاص هستند از خدمت معاف خواهند شد. در دوره ديگر عنوان شد كه جواناني كه والدين بالاي 60سال داشته باشند، مي‌توانند از معافيت‌هاي خانوادگي استفاده كنند. برهه ديگري هم گفته شد، آن دسته از جواناني كه والدين آنها از هم طلاق گرفته باشند، مي‌توانند از معافيت‌هاي ويژه بهره‌مند شوند. اين روند سينوسي در دستورالعمل‌ها و قوانين باعث شكل‌گيري دامنه وسيعي از مشكلات متعدد اجتماعي شد. برخي والدين براي اينكه فرزند آنها از معافيت برخوردار شود، ناچار به انجام طلاق صوري شدند. برخي سوداگران پرونده‌هاي ويژه پزشكي را با ارقام بالا به جوانان مي‌فروختند و گروهي نيز با پرداخت رشوه‌هاي هنگفت به كميسيون‌هاي پزشكي تلاش مي‌كردند، امكاني براي معافيت پيدا كنند. اين روند سيال در قوانين مرتبط، مشكلات عديده‌اي را براي خانواده‌ها، جامعه و حتي نهادهاي نظامي ايجاد كرد. تا جايي كه امروز شاهد كلوني وسيعي از افراد مشمولي هستيم كه بنا به دلايل گوناگون خدمت سربازي خود را به پايان نرسانده‌اند. اين دسته از افراد به دليل عدم دريافت كارت پايان خدمت، امكان ازدواج، استخدام و ...را ندارند. مجموعه اين مشكلات باعث اتلاف دامنه وسيعي از سرمايه‌هاي كشور شده است.
4) اينكه كميسيون تلفيق تصميم گرفته است، از يك طرف امكاني را براي ايرانيان خارج از كشور فراهم كند كه با پرداخت معادل ارزي هزينه‌ها بتوانند كارت پايان خدمت خود را دريافت كنند و آزادانه به كشور رفت و آمد كنند، ظاهرا ايده خوبي است. اما مساله‌اي كه باعث بروز نارضايتي‌ها و انتقادات فراواني در ميان خانواده‌هاي ايراني شده، تبعيضي است كه بر اثر اجراي اين طرح در اتمسفر جامعه شكل گرفته است. معتقدم براي حل اين مشكل همزمان با ارايه مصوباتي كه اجازه مي‌دهد، افراد غايب يا پرداخت مبالغي از انجام خدمت سربازي معاف شوند، بايد قوانيني نيز تصويب شود كه مبتني بر آن، ساير جوانان ايراني نيز بتوانند از حداقل حقوق و مزايا در دوران خدمت سربازي بهره‌مند شوند، ضمن اينكه اين برنامه‌ريزي انجام شود كه جوانان در دوران خدمت سربازي بتوانند در رشته مورد علاقه خود فعاليت داشته باشند. البته اين رويكردهايي است كه به صورت مقطعي مي‌تواند مورد توجه قرار بگيرد. براي چشم‌انداز ميان‌مدت بايد به گونه‌اي برنامه‌ريزي شود كه زمينه تشكيل ارتش حرفه‌اي در ايران فراهم شود.
5) واقع آن است، هزينه‌اي كه امروز براي تامين نيروهاي سرباز جامعه صرف مي‌شود، مي‌تواند صرف تشكيل يك ارتش حرفه‌اي، كارا و متخصص شود. مجلس در اين زمينه بايد كار كارشناسي صورت دهد و با تصويب قوانين لازم زمينه تشكيل ارتش حرفه‌اي را فراهم سازد. مانند بسياري از كشورهاي ديگر، نيروهاي مسلح ايران هم مي‌توانند آگهي جذب نيروهاي حرفه‌اي دهند. آموزش‌هاي تخصصي به افراد متقاضي ارايه كنند، حقوق و مزاياي مناسبي به آنها پرداخت كرده و براي 5سال آنها را تحت قرارداد داشته باشند. با پايان يافتن اين 5سال، دو طرف مي‌توانند نسبت به تداوم همكاري‌هاي احتمالي تصميم‌گيري كنند. اين ضرورتي است كه براي چشم‌انداز پيش‌رو بايد در خصوص آن تصميم‌سازي‌هاي عاجلي صورت بگيرد تا گرهي از هزار توي مشكلات جوانان ايراني باز شود. جواناني كه چشم به تدبير مسوولان دوخته‌اند تا بتوانند در روند توسعه و پيشرفت كشورشان مشاركت مطلوبي داشته باشند، بدون اينكه زمان‌شان از كف برود... .